2. Η ύδρευση από την αρχαιότητα ως το 1924

Στην αεροφωτογραφία φαίνεται η τεχνητή λίμνη Μαραθώνα από δυτικά. Στο κέντρο διαφαίνεται το άσπρο τόξο του φράγματος και δεξιά υψώνονται οι δασωμένοι λόφοι του Αγίου Στεφάνου. Το μωσαϊκό των καλλιεργειών δίπλα στη λίμνη διακόπτεται από συστάδες μακκί βλάστησης και κωνοφόρων. Η κατασκευή της λίμνης άρχισε το 1924. Μέχρι τότε το νερό της Αθήνας προέρχονταν από αρχαία και ρωμαϊκά δίκτυα.

Για την υδροδότηση και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων της Αττικής, αναπτύχθηκαν εδώ και χιλιάδες χρόνια μια σειρά από έργα όπως υδραγωγεία, κρήνες, φρεάτια (πηγάδια), δεξαμενές αποθήκευσης, δίκτυα διανομής και μεταγενέστερα φράγματα, εγκαταστάσεις καθαρισμού και εργαστήρια ποιοτικού ελέγχου. Η παλαιότητα του προβλήματος που προκαλεί η έλλειψη νερού στην Αθήνα αποτυπώνεται στην αρχαία μυθολογία. Η Αθήνα πλήρωσε ακριβά την αχαριστία που έδειξε στο θεό Ποσειδώνα όταν αναμετρήθηκε με τη θεά Αθηνά για την ονομασία της πόλης. Ο Ποσειδώνας προσέφερε ως δώρο για την πόλη το νερό ενώ η Αθηνά προσέφερε το ελαιόδεντρο. Οι κάτοικοι απέρριψαν την προσφορά του Ποσειδώνα με αποτέλεσμα ο θεός να τιμωρήσει την πόλη καταδικάζοντάς την να ταλαιπωρείται από τη λειψυδρία.

Τα κυριότερα υδρογραφικά δίκτυα που αποστραγγίζουν τις περιοχές περιμετρικά του λεκανοπεδίου της Αθήνας είναι εκείνα του Ιλισού και του Κηφισού (βλ. Σχήμα 1). Εντούτοις, λόγω του μικρού ύψους βροχής ακόμη και οι κεντρικές κοίτες των ποταμών αυτών χαρακτηρίζονταν ανέκαθεν από πολύ μικρές παροχές με σημαντικές διακυμάνσεις στη διάρκεια του έτους. Ο Ηριδανός, ο Κυκλοβόρος και ο Ποδονίφτης ήταν παραπόταμοι του Κηφισού με χειμαρρώδη χαρακτηριστικά και περιοδική ροή κατά τις περιόδους έντονης βροχόπτωσης (βλ. Εικόνες 1 και 2).

Η πρώτη φάση υδροδότησης αναφέρεται στην περίοδο μέχρι το 1924, κατά την οποία η Αθήνα χρησιμοποιούσε τα έργα ύδρευσης των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων και το σύστημα πηγαδιών και κρηνών της Τουρκοκρατίας. Έτσι η ύδρευση της Αθήνας δεν βασιζόταν τόσο στην επιφανειακή απορροή αλλά στην εκμετάλλευση του υπόγειου νερού μέσω πηγών και πηγαδιών. Γνωστές πηγές ήταν αυτή της Καλλιρροής (πηγή του Ιλισού), οι πηγές που ανάβλυζαν από τον ασβεστολιθικό λόφο της Ακρόπολης όπως η Κλεψύδρα, η Άγλαυρος, οι πηγές του Ασκληπιείου και η Ερεχθηίδα Θάλασσα. Στην αρχαία Αθήνα υπήρχαν πολλές κρήνες, με σημαντικότερες την Εννεάκρουνο, την κρήνη του Πανός την κρήνη του Πάνοπος, καθώς και τις κρήνες στην στοά του Αττάλου και στους πρόποδες του Αρείου Πάγου.

Σημαντική πηγή υδροδότησης αποτελούσαν και τα πηγάδια όπως τα κτιστά πηγάδια της Φρεαττύδας. Για την κάλυψη των υδρευτικών αναγκών με οργανωμένο τρόπο κατασκευάστηκαν ήδη από την προϊστορική εποχή υδραγωγεία μέσω των οποίων το νερό διοχετευόταν στις κρήνες. Το αρχαιότερο από αυτά ήταν το Πελασγικό, που ενίσχυε με τα νερά του Υμηττού τη λεκάνη απορροής του Ιλισού ποταμού. Μεταγενέστερο ήταν το υδραγωγείο που κατασκευάστηκε από το Θησέα και αξιοποιούσε τα νερά του Πεντελικού όρους. Πολύ αργότερα (μεταξύ 540 και 530 π.Χ.) ο Πεισίστρατος κατασκεύασε ένα υπόγειο υδραγωγείο με μήκος 2.800 μ., αντλώντας νερό από τις πηγές του Υμηττού (βλ. Σχήμα 2). Η ύδρευση γινόταν μέσω ενός δικτύου διανομής το οποίο τροφοδοτούσε τις κρήνες (βλ. Εικόνα 3). Άλλα αρχαία υδραγωγεία ήταν αυτά της Πνύκας, του Θησείου, και του Λουτρού.

Για την αντιμετώπιση προβλημάτων σε περιόδους ανομβρίας είχαν κατασκευαστεί δεξαμενές όπως η Χαμοστέρνα και η Πικροδάφνη που χρησιμοποιούνταν ως χώροι αποθήκευσης του νερού. Επιπλέον χρησιμοποιούνταν και οι ομβροδέκτες που αποτελούσαν φυσικούς ή τεχνητούς υπόγειους αποθηκευτικούς χώρους βρόχινου νερού. Ρυθμίσεις σχετικά με τη διαχείριση του νερού υιοθετούνται, για πρώτη φορά στην ιστορία της πόλης, στη νομοθεσία που θέσπισε ο Σόλωνας (γύρω στο 594 π.Χ.). Οι ρυθμίσεις αυτές διατηρήθηκαν για πολλά χρόνια, με ελάχιστες τροποποιήσεις από τον Πεισίστρατο, και είχαν σαν σκοπό την ορθολογική διαχείριση του νερού, ώστε το πολύτιμο αυτό αγαθό να υπάρχει σε επάρκεια για όλους τους πολίτες.

Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο (που ξεκίνησε το 86 π.Χ.) σημειώνεται η πρώτη δημιουργική παρέμβαση για τη συστηματικότερη υδροδότηση των Αθηνών από τον Ρωμαίο στρατηγό Σύλλα. Το 2ο αιώνα μ.Χ. ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός κατασκεύασε το Αδριάνειο Υδραγωγείο που ήταν το πρώτο μεγάλο υδρευτικό έργο της πόλης. Η κατασκευή του διήρκησε 6 χρόνια (από το 134 έως το 140 μ.Χ.). και αποτελούνταν από μια υπόγεια σήραγγα μήκους 25 χλμ. που σκάφτηκε με τα χέρια από σκλάβους. Κατά μήκος της διαδρομής του, συνδεόταν με υπόγειες σύραγγες με άλλα υδρομαστευτικά έργα όπως πηγάδια ή με μικρά υδραγωγεία που μετέφεραν νερό από άλλες πηγές. Η σύραγγα ξεκινούσε από το Τατόι και κατέληγε σε μια λιθόκτιστη δεξαμενή, την Αδριάνειο, που βρισκόταν στους πρόποδες του Λυκαβηττού και είχε χωρητικότητα 500 κ.μ. (βλ. Σχήμα 3). Αρχικά στόχος του έργου ήταν η παροχή νερού σε μια ρωμαϊκή συνοικία της πόλης που καταλάμβανε την περιοχή από το Καλλιμάρμαρο μέχρι τη σημερινή Βουλή και ονομαζόταν “πόλη του Αδριανού”. Το Αδριάνειο υδραγωγείο  λειτούργησε μέχρι την εποχή της Τουρκοκρατίας οπότε εγκαταλείφθηκε και περιήλθε σε αχρηστία.

Η περίοδος της Τουρκοκρατίας (1456-1833) σηματοδοτείται από την καταστροφή όλων των έργων υδροδότησης που λειτουργούσαν ως τότε. Η εγκατάλειψη των έργων αυτών και η μη κατασκευή νέων έργων αντανακλά και την πολιτισμική παθογένεια της περιόδου. Οι Αθηναίοι αναγκάστηκαν να διανοίξουν πηγάδια στους κήπους και τα σπίτια τους για την κάλυψη των αναγκών τους σε νερό (βλ. Εικόνα 4). Κατά τις τελευταίες δεκαετίες της Τουρκοκρατίας κατασκευάστηκαν τα υδραγωγεία του Χασεκή, του Τσακουμάκου, του Αγά και του Γουδή (βλ. Εικόνα 5).

Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, το υδροδοτικό αποτελούσε ένα μεγάλο πρόβλημα κυρίως λόγω των καταστροφών που είχαν προκληθεί από τις μάχες και τις λεηλασίες στις οποίες επιδόθηκαν οι Τούρκοι με την αποχώρησή τους. Για να λυθεί το πρόβλημα επισκευάστηκε και καθαρίστηκε το Αδριάνειο υδραγωγείο και τέθηκε πάλι σε λειτουργία το 1840 ενώ δημιουργήθηκαν και άλλα μικρότερα. Το 1870 ανακαλύφθηκε η Αδριάνειος δεξαμενή και ανακατασκευάστηκε. Η χωρητικότητα της νέας δεξαμενής έφθανε τα 2200 κ.μ. Ωστόσο, τα έργα αυτά δεν έφεραν ουσιαστική λύση στα οξύτατα προβλήματα ύδρευσης της πόλης. Χαρακτηριστικό είναι ότι τον 19ο αιώνα υπήρχαν 55 δημοτικές βρύσες που δεν κάλυπταν παρά ένα πολύ μικρό μέρος των αναγκών της πόλης σε νερό. Δημοφιλές επάγγελμα ήταν αυτό των “νερουλάδων” που μετέφεραν νερό από τις πηγές των γύρω χωρίων, όπως η Κηφισιά και το Μαρούσι και το πουλούσαν στους Αθηναίους. Επομένως, μέχρι το 1924 η Αθήνα υδρευόταν από τα νερά των πηγών της Πάρνηθας και τα υπόγεια αποθέματα.