1. Η εξάρτηση και οι πιέσεις από τη μητροπολιτική Αθήνα και οι είσοδοι στην περιοχή

Η αρχική μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας ανάμεσα στους ορεινούς όγκους του Αιγάλεω, της Πάρνηθας, της Πεντέλης και του Υμηττού, έχει κορεστεί εδώ και δεκαετίες. Οι πιέσεις για αστική ανάπτυξη προς τις γειτονικές περιοχές είναι ήδη ορατές στα Μεσόγεια και στο Θριάσιο πεδίο, δυο περιοχές-κόμβους ευρύτερων ανακατατάξεων ως προς τις μεταφορικές υποδομές και την παραγωγική αναδιάρθρωση. Αυτή η επέκταση αναπαράγει τις γνωστές εικόνες περιαστικής ανάπτυξης που υπάρχουν στις περισσότερες ελληνικές πόλεις, όπως η συνύπαρξη γεωργικών χρήσεων με αστικές, εμπορικές και βιομηχανικές, η παραβατικότητα στην κατάτμηση της γης και στη δημιουργία νέων αυθαιρέτων, η μαζική χρήση ΙΧ για τις μετακινήσεις και η ένταξη εκ των υστέρων επιμέρους τμημάτων στο σχέδιο πόλεως χωρίς τις απαραίτητες υποδομές. Στο Σχήμα 1 εμφανίζονται οι χρήσεις γης και στο Σχήμα 2 οι προτάσεις για την “οργάνωση του φυσικού τοπίου”, από το ερευνητικό πρόγραμμα του ΕΜΠ (βλ. ενδεικτικές πηγές).

Η Λαυρεωτική γνωρίζει μια ιδιάζουσα απομόνωση, απότοκο ίσως της έλλειψης κεντρικότητας που την χαρακτηρίζει, των περιορισμένων μη δημόσιων εκτάσεων και του “στιγματισμού” της στο Αθηναϊκό υποσυνείδητο ως βιομηχανικού τόπου. Στο “Στρατηγικό Πλαίσιο Χωρικής Ανάπτυξης για την Αθήνα-Αττική”, σελ. 92, αναφέρεται: “…η Λαυρεωτική […] δεν έχει κατορθώσει να λειτουργήσει σε λογική ισόρροπης και πολυκεντρικής ενδοπεριφερειακής ανάπτυξης συσπειρώνοντας τη χωροταξική υπο-ενότητα της Ανατολικής Αττικής”. Στο ίδιο κείμενο αναφέρεται η περιορισμένη δυναμική αύξησης του πληθυσμού στη περιοχή: μόνο 10% την περίοδο 1981-2001, (με χαμηλότερο το Δήμο Λαυρίου 2,5%) έναντι 238% στα Μεσόγεια.

Η σχέση άμεσης εξάρτησης από την Αθήνα διαγράφεται μέσα από τις συνέπειες σημαντικών στρατηγικών κρατικών επιλογών, όπως η θέση του νέου αεροδρομίου Ελ. Βενιζέλος, η μετατροπή του λιμανιού της πόλης του Λαυρίου σε επιβατικό και μεταφορικό –παρά την υφιστάμενη αργοπορία λόγω των αντιδράσεων της Ραφήνας- και η μελλοντική σύνδεση της πόλης με δρόμο ταχείας κυκλοφορίας και σιδηρόδρομο. Οι επιλογές αυτές έχουν στόχο τη γενικότερη ανάπτυξη της περιοχής, μέσα όμως από το πρίσμα των “αναγκών” της πρωτεύουσας. Η σχέση εξάρτησης φαίνεται και από τους ραγδαίους χωρικούς μετασχηματισμούς που έχει επιφέρει το σύνολο των ιδιωτικών πρωτοβουλιών και πιέσεων με αφορμή το μαζικό αίτημα των κατοίκων του λεκανοπεδίου για παραθεριστική κατοικία στην περιοχή μέσα από διαδικασίες πολλαπλών καταπατήσεων και παραβάσεων. Οι τάσεις προαστικοποίησης έχουν κύριο μοχλό την αυθαίρετη δόμηση δεύτερης κατοικίας που συχνά μετατρέπεται σε πρώτη στις παράκτιες περιοχές αλλά και κατά μήκος κεντρικών αρτηριών. Για παράδειγμα, στο δήμο Κερατέας οι παράνομοι οικιστές το 2001 ήταν περίπου 6.000 έναντι 8.500 νόμιμων κατοίκων (βλ. Σχήμα 3). Στην Εικόνα 1 φαίνεται η επέκταση της αυθαίρετης δόμησης στη παράκτια περιοχή “Πανόραμα” Κερατέας από το 1950 – ένα τοπίο χωρίς κτίσματα – μέχρι σήμερα, με την εκτεταμένη διάχυση του κτισμένου (βλ. Εικόνα 2).

Επέκταση των στρατηγικών χειρισμών μπορεί να θεωρηθεί και η προώθηση πρωτοβουλιών, κυρίως από το δημόσιο τομέα με συμβάσεις παραχώρησης για νέες κερδοφόρες εγκαταστάσεις (π.χ. τουριστικές και αθλητικές στις πρώην αλυκές Αναβύσσου). Οι εγκαταστάσεις αυτές εξαρτώνται άμεσα από τις αναδιατάξεις των χρήσεων γης της πρωτεύουσας και τις επιχειρηματικές βλέψεις ιδιωτών και δημοσίου. Δεν είναι όμως συμβατές με τις περιβαλλοντικά ευαίσθητες θαλάσσιες διεργασίες και τη δυναμική της αναδάσωσης της ακτής.

Οι βασικές είσοδοι στην περιοχή της Λαυρεωτικής είναι τρεις και καθορίζουν την πρώτη επαφή του επισκέπτη με το τοπίο. Η πρώτη είσοδος βρίσκεται στον παράκτιο άξονα της φυσικής συνέχειας του αστικού συνεχoύς της Νοτιο-Ανατολικής Αθήνας με τις ιδιαιτερότητες της ανάπτυξης του. Η είσοδος αυτή αποτελεί την προέκταση του τουριστικού παραδείγματος “πολυτελούς” ανάπτυξης των δεκαετιών του  1960 και του 1970 (κυρίως της Βουλιαγμένης) και συνεχίζεται με τη διάχυση ξενοδοχείων, κέντρων διασκέδασης και παραθεριστικής κατοικίας (βλ. Εικόνα 3). Η δεύτερη είσοδος, (αν και δευτερεύουσας σημασίας, επειδή αποτελεί παράκαμψη της παράκτιας), είναι η απευθείας πρόσβαση στην ενδοχώρα της Λαυρεωτικής ανατολικά του όρους Όλυμπος που αρχίζει από την Ανάβυσσο και μέσω Αγίου Κωνσταντίνου (Καμάριζα), καταλήγει στο Λαύριο (βλ. Εικόνα 4). Η είσοδος αυτή προσφέρει μία άμεση επαφή με ένα από τα κατεξοχήν εσωτερικά τοπία της Λαυρεωτικής. Ένα τοπίο το οποίο διατηρεί ακόμα και σήμερα μια χαρακτηριστική για τον ελληνικό χώρο οργανικότητα που οφείλεται στο γεγονός ότι πρόκειται για μια ημιαγροτική περιοχή η οποία πλαισιώνεται από μια ενδιαφέρουσα ορογραφία, με διάσπαρτη κατοικία σε αραιή διάταξη (βλ. Εικόνα 5).

Η τρίτη και τελευταία είσοδος είναι από το εσωτερικό της Αττικής και διασχίζει τα Μεσόγεια, δηλαδή την αγροτική γη των Σπάτων, του Μαρκόπουλου και της Κερατέας. Τα Μεσόγεια αποτελούν, μεταξύ άλλων, την παραδοσιακή οινοπαραγωγική περιοχή της Αττικής η οποία, μετά τη λειτουργία του νέου διεθνούς αεροδρομίου, υφίσταται έντονες πιέσεις αλλαγής χρήσης. Στο εσωτερικό της περιοχής υπάρχουν ακόμη έντονα αγροτικά χαρακτηριστικά, ένα μωσαϊκό από ελαιώνες και αμπέλια που εναλλάσσονται με θαμνώδεις εκτάσεις και διασχίζονται από ένα αρκετά πυκνό δίκτυο ρεμάτων (Εικόνα 6). Είναι η “ιστορική” είσοδος στη Λαυρεωτική, όπως δείχνουν οι Εικόνες 7 και 8, και εδώ βρίσκονται τα ίχνη της παλαιάς σιδηροδρομικής γραμμής. Σήμερα η πρόσβαση γίνεται μόνο με αυτοκίνητο και πραγματοποιείται μέσα από τη Λεωφόρο Λαυρίου, προέκταση της “Αττικής Οδού” με κατάληξη το Λαύριο και το νέο λιμάνι.

Οι τρεις είσοδοι, αποτελούν τους βασικούς άξονες κυκλοφορίας και αστικής ανάπτυξης της χερσονήσου, με επιπτώσεις στις επιμέρους οικολογικές και αντιληπτικές δομές του τοπίου. Κατά μήκος τους χωροθετούνται οι πιο σημαντικοί μετασχηματισμοί χρήσεων γης των τελευταίων πενήντα χρόνων που αφήνουν εμφανή ίχνη στο τοπίο.