4. Το βιομηχανικό τοπίο

Βλέποντας από το Βορρά και από ψηλά ένα τμήμα της Λαυρεωτικής με την κοιλάδα του Θορικού και στο βάθος την πόλη του Λαυρίου, η εικόνα αυτή της πρώτης και πιο σημαντικής company town της Ελλάδας δεν θυμίζει διόλου τα μεταλλευτικά βιομηχανικά τοπία της Ευρώπης. Μολονότι το μεταλλουργικό συγκρότημα της άλλοτε Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου (Γ.Ε.Μ.Λ.) βρίσκεται στο πρώτο πλάνο, η βαριά βιομηχανική χρήση του χώρου δεν προδίδεται με την πρώτη ματιά. Θα έλεγε κανείς ότι το ύφος και η φωτεινότητα του αττικού τοπίου την έχουν υπερκαλύψει.

Οι λόγοι είναι πολλοί. Πρώτα-πρώτα η ίδια η μεταλλευτική δραστηριότητα είναι μακρινό, πλέον, παρελθόν. Η παλαιότερη εγκατάσταση, της Ελληνικής Εταιρείας Μεταλλουργείων Λαυρίου (Ε.Ε.Μ.Λ.), που ήταν στον κόλπο των Εργαστηρίων –το σημερινό λιμάνι του Λαυρίου, στο βάθος της αεροφωτογραφίας– έχει διακόψει τη λειτουργία του από τον μεσοπόλεμο, ενώ τα εργοστάσια της Γ.Ε.Μ.Λ., στο κόλπο του Θορικού, έπαψαν να λειτουργούν το 1981. Έπειτα ο σιδηρόδρομος, ένα από τα θεμελιώδη γνωρίσματα του μεταλλευτικού-βιομηχανικού τοπίου, έχει εξαφανιστεί εντελώς. Ο “Σιδηρόδρομος Αττικής”, που συνέδεε το Λαύριο με την Αθήνα, εγκαινιάστηκε το 1885 και διέκοψε τη λειτουργία του το 1957. Σήμερα τη θέση του έχει πάρει ο αυτοκινητόδρομος στα αριστερά της αεροφωτογραφίας. Την ίδια τύχη είχαν και τα εσωτερικά δίκτυα των μεταλλευτικών εταιρειών, που μετέφεραν τα μεταλλεύματα από τους τόπους εξόρυξης στις κεντρικές εγκαταστάσεις και στο λιμάνι, και που ήταν ακόμη παλαιότερα –από το 1869-71 της Ε.Ε.Μ.Λ. και από το 1882 της Γ.Ε.Μ.Λ. (βλ. Εικόνα 1). Το καμπύλo σχήμα στο βόρειο όριο της εγκατάστασης της Γ.Ε.Μ.Λ. είναι ίχνος της γραμμής που ερχόταν από την Καμάριζα.

Ένας τρίτος λόγος είναι η διασπορά των σημείων εξόρυξης σε όλη την ανατολική Λαυρεωτική (βλ. Εικόνα 2). Υπήρχαν τρία βασικά εξορυκτικά κέντρα –Καμάριζα, Πλάκα, Σούριζαν (βλ. Εικόνα 3)– στα οποία σώζονται και τα σημαντικότερα στοιχεία από τον εξοπλισμό των πηγαδιών, (βλ. Εικόνα 4) τις βοηθητικές εγκαταστάσεις και τις εργατικές κατοικίες. Οι κεντρικές μονάδες επεξεργασίας των δύο μεταλλευτικών εταιρειών εγκαταστάθηκαν στους δύο όρμους, αφενός για να έχουν άμεση πρόσβαση στα θαλάσσια μέσα μεταφοράς, και αφετέρου γιατί εκεί βρίσκονταν οι σημαντικότεροι όγκοι των εγκαταλειμμένων από την αρχαία μεταλλευτική δραστηριότητα σκωριών, οι οποίες και αποτέλεσαν το αρχικό αντικείμενο εκμετάλλευσης των εταιρειών.

Παρατηρώντας την αεροφωτογραφία δεν γίνεται να προσπεράσουμε  το μεγάλο βιομηχανικό συγκρότημα της Γ.Ε.Μ.Λ. (βλ. Εικόνα 1) στο κέντρο της, που έχει διασωθεί ολόκληρο. Το 1992 εξαγοράστηκε από το ελληνικό Δημόσιο και το ΕΜΠ ανέλαβε την “κάθαρσή” του από την τέφρα εκατονταετούς ιστορίας και τη μετατροπή του σε Τεχνολογικό-Πολιτιστικό Πάρκο (Εικόνες 5 και 6). Τα κτίρια της διοίκησης στα αριστερά (όπου βρίσκεται η κεντρική είσοδος από το δρόμο, με τον φροντισμένο κήπο) καθώς και το πρώτο και παλαιότερο συγκρότημα των θραυστήρων, πλυντηρίων, εγκαταστάσεων εμπλουτισμού (επίπλευσης) και του μηχανουργείου, έχουν πλήρως αποκατασταθεί και στεγάζουν μονάδες φορέων και επιχειρήσεων υψηλής τεχνολογίας και παροχής υπηρεσιών (από το 2000 έχουν φιλοξενηθεί συνολικά 22). Πιο πίσω και νοτιότερα, βρίσκεται το συγκρότημα της πύρωσης της καλαμίνας και της τήξης του μολύβδου, και στην προέκτασή του γύρω από τον λοφίσκο, οι σχετικά νεότερες (από το μεσοπόλεμο) εγκαταστάσεις παραγωγής αρσενικώδους οξέως, μινίου και λιθάργυρου.

Το βλέμμα θα προσέξει επίσης τις κενές χωμάτινες εκτάσεις, γύρω από τα κτιριακά συγκροτήματα και μέχρι τη θάλασσα, αυτά τα τυπικά brownfields των εγκαταλειμμένων βιομηχανικών τόπων, που εδώ χρησιμοποιούνταν για την εναπόθεση των υπολειμμάτων της κατεργασίας των μεταλλευμάτων. Στις εκτάσεις αυτές έχουν εφαρμοστεί σημαντικά προγράμματα καθαρισμού και εξυγίανσης των εδαφών από το ΕΜΠ και το Ι.Γ.Μ.Ε. Άλλοτε βρίσκονταν εκεί οι σωροί των σκωριών της αρχαίας καμινείας. Στην αεροφωτογραφία  διακρίνεται με δυσκολία ένα από τα τελευταία ίχνη αυτών των σωρών, μια μαύρη κηλίδα στη νότια πλευρά του λιμανιού.

Σε μικρή απόσταση από το βιομηχανικό συγκρότημα της Γ.Ε.Μ.Λ., αρχίζει η οικιστική ζώνη της πόλης του Λαυρίου (Εικόνα 7). Ο χαλαρός ιστός της –ένα ψηφιδωτό διαφορετικών οικιστικών ενοτήτων- προδίδει τον τρόπο συγκρότησής της. Η πόλη αναπτύχθηκε με τρόπο ασυνεχή, παρακολουθώντας τις τύχες των μεταλλευτικών εταιρειών. Επιπλέον, η σχέση του μαζικότερου τμήματος των εποικιστών, δηλαδή του εργατικού πληθυσμού, με την πόλη δεν ήταν εξαρχής σταθερή, όπως δεν ήταν σταθερή και η απασχόληση. Υπήρχαν άλλωστε και πολλοί μικρότεροι, διάσπαρτοι εργατικοί συνοικισμοί στα σημεία εξόρυξης. Για μεγάλα διαστήματα, οι εργάτες – ιδίως όσοι δούλευαν στα μεταλλεία – έρχονταν από τα γύρω χωριά ή από πιο μακρινές περιοχές, έμεναν σε πρόχειρα καταλύματα όσο υπήρχε δουλειά στα συνεργεία των υπεργολάβων που αναλάμβαναν τα έργα της εξόρυξης, και έπειτα επέστρεφαν στα σπίτια τους.

Ο αρχικός πυρήνας της πόλης του Λαυρίου ήταν τα ”Σπανιόλικα”, μικρός εργατικός οικισμός, ο πρώτος του είδους στην Ελλάδα, που χτίστηκε το 1865 στο μυχό του κόλπου “Εργαστήρια”. Σήμερα απομένουν ελάχιστα ίχνη του (βλ. αεροφωτογραφία). Το όνομά του προδίδει την καταγωγή των ειδικευμένων τεχνιτών που ήρθαν για να δουλέψουν τις πρώτες, ισπανικού τύπου, καμίνους αναχώνευσης των σκωριών (βλ. Εικόνα 8).Τη δεκαετία του 1870 ο οικισμός της Αγίας Παρασκευής, στα βόρεια του λιμανιού, απέκτησε ρυμοτομικό σχέδιο και εξελίχθηκε σε περιοχή κατοικίας των αστικών στρωμάτων, Στην ίδια περιοχή άρχισε να χτίζεται από εργάτες το “Νυχτοχώρι” που φαίνεται στο λόφο. Το 1875 ιδρύθηκε από τη Γαλλική Εταιρεία, σε άμεση γειτνίαση με το συγκρότημά της, ο εργατικός οικισμός του “Κυπριανού” (βλ. Εικόνες 9, 10 και 11), που διασώζεται σήμερα ακέραιος, καθώς έχει κηρυχτεί διατηρητέος. Εκεί βρίσκονταν τα μεγαλύτερα σπίτια των στελεχών της επιχείρησης, και ο οργανωμένος κήπος αποικιακού ρυθμού με φοίνικες στο μπροστινό μέρος. Πίσω από τα σπίτια των στελεχών, συναντάμε τις σειρές των μικρών κεραμοσκέπαστων μονώροφων εργατικών κατοικιών. Τέλος, μετά το 1890, άρχισαν να χτίζονται τα “Μανιάτικα” ή “Νεάπολη” στα νοτιοδυτικά του λιμανιού, σε οικόπεδα που παραχώρησε η Ε.Ε.Μ.Λ. (βλ. Εικόνα 7).

Μετά την πρώτη ανάπτυξη της πόλης του Λαυρίου (10.000 κάτ. περίπου στο τέλος του 19ου αι.) ακολούθησε πρόσκαιρη στασιμότητα. Νέα ώθηση δόθηκε με την ίδρυση σταθμού ανθράκευσης από την Ε.Ε.Μ.Λ. και το νέο κύμα εποικιστών από τα νησιά του Αιγαίου έχτισε το 1911 τον συνοικισμό “Σαντορινέϊκα”, σε νησιωτικό ύφος, στο λόφο πάνω από τον Κυπριανό. Με το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και το κλείσιμο της Ε.Ε.Μ.Λ. ο πληθυσμός μειώθηκε δραστικά, για να ανακάμψει με την έλευση των προσφύγων του 1922.

Η πόλη των μεταλλευτικών Εταιρειών μετατράπηκε σε βιομηχανική πόλη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ως τα μέσα της δεκαετίας του 1960 εγκαταστάθηκαν περίπου 15 κλωστοϋφαντουργικές, χημικές και μηχανολογικές μονάδες. Η σημαντικότερη κλωστοϋφαντουργία, η “ΑΙΓΑΙΟΝ ΑΕ” των Καρέλα, εγκαταστάθηκε στον χώρο της Ε.Ε.Μ.Λ., μπροστά στο λιμάνι, και απορρόφησε το γυναικείο εργατικό δυναμικό. Η βιομηχανία πλαστικών DOW (1962) και η νέα μονάδα της ΔΕΗ (1972) δημιούργησαν ένα βιομηχανικό πόλο μακριά από την πόλη, στα βόρεια του όρμου του Θορικού. Όμως η αποβιομηχάνιση της δεκαετίας του 1980 έπληξε καίρια το Λαύριο. Οι μεγάλες, πολυάνθρωπες μονάδες, η Γ.Ε.Μ.Λ. κυρίως αλλά και η “ΑΙΓΑΙΟΝ ΑΕ” (1988), έκλεισαν και ο πληθυσμός μειώθηκε και πάλι (κατά 20% περίπου μεταξύ των απογραφών 1981 και 1991).

Σήμερα, ενάμιση αιώνα μετά την ίδρυσή της, η πόλη του Λαυρίου αναζητά μια νέα ταυτότητα, με βάση τις υπηρεσίες και τον τουρισμό (βλ. Εικόνα 12). Η προοπτική της επέκτασης της Αττικής Οδού και η αναβάθμιση του λιμανιού αναμένεται να ενισχύσουν τη λειτουργία του ως κόμβου σύνδεσης με τις Κυκλάδες (βλ. Εικόνα 13). Στα 1997-2000 δημιουργήθηκε η μαρίνα για τουριστικά σκάφη της Olympic Marine SA, με χωρητικότητα περί τα 700 σκάφη (λευκή κηλίδα στο βάθος της εικόνας, στον πρώτο κόλπο μετά το λιμάνι προς Νότο).