5. Το τοπίο της καθημερινότητας και των εργατικών αγώνων

Το Λαύριο και η ευρύτερη περιοχή της Λαυρεωτικής αποτελεί μια σπάνια περίπτωση όπου οι προσδιορισμοί και τα ίχνη της αρχαίας κοινωνικής ιστορίας διείσδυσαν στη νεώτερη κοινωνική ιστορία. Το ίδιο το τοπωνύμιο πιθανότατα προέκυψε από τη “Λαύρα”  που είναι η σήραγγα, η στενωπός, το στενό πέρασμα, ενώ η Καμάριζα, το κέντρο των μεταλλευτικών έργων τόσο στην αρχαία όσο και στη νεώτερη εποχή, (η αρχαία Μαρώνεια) πιθανότατα πήρε το όνομα της από τις καμάρες των μεταλλευτικών στοών. Οι αρχαίοι μεταλλουργοί και μεταλλευτές, ξένοι δούλοι (βλ. Εικόνα 1), στην πλειοψηφία τους, μας άφησαν ίχνη του μόχθου τους ορατά και αόρατα που εγγράφονται στο τοπίο και στις μνήμες που το ακολουθούν: στοές εξορύξεως (βλ. Σχήμα 1 και Εικόνα 2), πηγάδια εξαερισμού, εργαστήρια διαχωρισμού και εμπλουτισμού μεταλλεύματος (βλ. Εικόνα 3), δεξαμενές νερού, καμίνους τήξεως του μεταλλεύματος και εργαστήρια επεξεργασίας του μεταλλεύματος απλώνονται σε μεγάλη έκταση της Λαυρεωτικής. Στους χώρους αυτούς παράγονταν ασήμι και μολύβι ενώ κατά την κλασσική περίοδο εργάσθηκαν εκεί γύρω στους 120.000 δούλοι μεταλλείων. Τότε, σε κάθε ελεύθερο πολίτη της περιοχής αντιστοιχούσαν 40 δούλοι, ενώ στους ελεύθερους πολίτες της υπόλοιπης Αττικής αντιστοιχούσαν μόλις 5. Οι εξεγέρσεις των δούλων των μεταλλείων του Λαυρίου αποτελούν τυπικό παράδειγμα της κοινωνικής ιστορίας των δουλοκτητικών κοινωνιών.

Στα λείψανα της αρχαίας μεταλλευτικής εργασίας ακούμπησε η σύγχρονη μεταλλευτική δραστηριότητα (βλ. Σχήμα 1 και Εικόνα 4). Οι αρχαίες στοές συναντούν ή διευρύνονται από τις νεώτερες ενώ οι αρχαίες πέτρες θα χρησιμεύσουν στους σύγχρονους μεταλλευτές του 19ου αιώνα για στέγαστρα αυτοσχέδιων καλυβών που αποτέλεσαν επί μακρόν τα καταλύματα τους.

Η σύγχρονη κοινωνική, μεταλλευτική και βιομηχανική ιστορία της Λαυρεωτικής συνέχισε να αναπτύσσεται στον ίδιο χώρο ο οποίος με το πέρασμα των χρόνων οργώθηκε και σμιλεύτηκε από τις νέες κοινωνικές σχέσεις. Το πηγάδι της Καμάριζας, με υπόγειες στοές 40 χιλιομέτρων, (βλ. Σχήμα 2)  της Πλάκας, του Βρωμοπουσίου, του Σουνίου, και οι δυο Εταιρείες, η Ελληνική και η Γαλλική, συνιστούν τους χώρους εργασίας ενώ η κατοικία είτε είναι πρόχειρη και αυτοσχέδια είτε συγκεντρώνεται σε οικισμούς που οικοδομούνται με τη φροντίδα των εργοδοτών κατά τα Ευρωπαϊκά πρότυπα. Με την ευκαιρία της απεργίας της Καμάριζας το 1896 η εφημερίδα “Ακρόπολις” μας δίνει μια περιγραφή του “τρομερού μεταλλείου”:

“Φαντασθείτε του Πεσματζόγλου το μέγαρο. Βυθίσατε το εις την γήν, ανοίξατε από κάτω από την ταράτσαν μιαν κολοσσιαίαν οπήν, φαντασθείτε βάθος διακοσίων μέτρων και τέσσερα γήινα πατώματα από 40-50 μέτρων ύψους, σκεφθείτε μέσα σκότος, το βαθύ μέλαν, το αφώτιστο, την μαύρη πίσσαν τα έγκατα της γης και ρίψατε μέσα εις τα καταχθόνια εκείνα βάθη χιλιάδες εργατών, εργαζομένων νυχθημερόν εξαγόντων το μετάλλευμα, αδιακόπως ανασκαπτόντων την γήν και έχετε την Καμάριζαν με το φοβερόν μεταλλείον” (Ακρόπολις, 10/4/1896).

Οι κοινωνικές σχέσεις στο μεταλλευτικό Λαύριο υπήρξαν ιδιάζουσες λόγω της εγγενούς έλλειψης αυτονομίας από τη μεταλλευτική εργοδοσία που χαρακτηρίζει την πόλη ήδη από τη γέννηση της. Η συνάρτηση της εξέλιξης της ίδιας της πόλης από τις μεταλλευτικές εργασίες, σε συνδυασμό με τη μονοπώληση της όποιας οικονομικής δραστηριότητας από τις δυο μεταλλευτικές εταιρείες σφράγισε την κοινωνική ιστορία της πόλης, την ευρύτερη βιομηχανική της ταυτότητα και τελικά το ίδιο το τοπίο.

Η παρουσία των Εταιρειών σε όλες τις πτυχές της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής και ο πανοπτικός έλεγχος που ασκούνταν καθημερινά στους πολίτες-εργάτες αποτυπώνεται στο τοπίο υλικά αλλά και άυλα, μέσα από το χαρακτήρα όλων των θεσμών. Οι βασικοί οικισμοί –όπως η Καμάριζα (Εικόνες 5 και 6)– είναι χτισμένοι γύρω από τα μεταλλεία (βλ. Σχήμα 3), ενώ οι Εταιρείες παρέχουν όλες τις υποδομές και ελέγχουν όλους τους κοινωνικούς θεσμούς: τις εκκλησίες, τα σχολεία, τα φαρμακεία, τις μουσικές μπάντες (βλ. Εικόνα 7), τα νοσοκομεία, το Δήμο. Το άγαλμα του Σερπιέρι, του πρώτου διευθυντή της Γαλλικής Εταιρείας στην είσοδο της πόλης, συμβολίζει αυτή την πατερναλιστική διαχείριση της “εταιριούπολης” που θέλησε να δοξάσει τον “Δημιουργό” της. Στιγμές ανατροπής αυτού του ελέγχου συνιστούν οι βίαιες και επεισοδιακές απεργίες και οι συχνές μετακινήσεις των εργατών από και προς τους τόπους καταγωγής τους. Η εξέγερση αποτέλεσε τη βασική μορφή της ταξικής πάλης στο σύγχρονο μεταλλευτικό Λαύριο και το δίπολο εξέγερση-υποταγή δεν θα ξεπεραστεί παρά στον ύστερο 20ο αιώνα όταν αναπτύχτηκαν θεσμοί πολιτικής, κοινωνικής, και συνδικαλιστικής συμμετοχής.

Σταδιακά διαμορφώθηκαν εργατικοί θεσμοί που αμφισβήτησαν ή προσπάθησαν να περιορίσουν τον έλεγχο των Εταιρειών. Για παράδειγμα, το Σωματείο Εργατών Μεταλλευτών κατεβάζει το 1907 δικό του υποψήφιο για τη Δημαρχία με σκοπό να αντιμετωπίσει τον κοινό υποψήφιο των δυο Εταιρειών. Τελικά όμως εκλέχθηκε ο εκπρόσωπος των Εταιρειών. Επίσης, στο μεταλλευτικό οικισμό της Πλάκας, η εκκλησία των Αγίων Αναργύρων κατασκευάστηκε από τους εράνους και τις οικονομίες των ίδιων των μεταλλευτών.

Η μεταπολεμική ανάπτυξη της βιομηχανίας στο Λαύριο θα μετασχηματίσει την επαγγελματική δομή της πόλης και θα προκαλέσει ενδιαφέρουσες ανακατατάξεις: θα ενισχυθούν τα υβριδικά μεσαία στρώματα που κατά τη μεταλλευτική περίοδο ήταν εξαρτημένα από τις Εταιρείες, οι διευθυντές θα αποχωρήσουν από την πόλη και θα προκληθεί μια εσωτερική διαφοροποίηση στην ίδια την εργατική τάξη. Η οικιστική ανάπτυξη του Λαυρίου την περίοδο της μεταπολεμικής βιομηχανικής του ανάπτυξης (1961-1981) και τα νέα εργοστάσια, με τους αυστηρούς ρυθμούς της βιομηχανικής εργασίας μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, συνδιαμορφώνουν το σύγχρονο βιομηχανικό τοπίο.

Η νέα βιομηχανική πόλη αναπαρήγαγε εκ νέου το πατερναλιστικό πρότυπο και οι βιομηχανίες ευνόησαν ένα νέο τύπο χωρο-κοινωνικής ενσωμάτωσης που υπαγορευόταν από τις νόρμες και τους περιορισμούς της εργατικής συνθήκης και προσπάθησαν εκ νέου να ελέγξουν την καθημερινή ζωή των εργαζομένων. Η κλωστοϋφαντουργία “ΑΙΓΑΙΟ” (Εικόνα 8), η μεγαλύτερη τότε βιομηχανία του Λαυρίου, σε στενή συνεργασία με τους προσωπάρχες και την αστυνομία ρύθμιζαν την εργασιακή και κοινωνική ζωή των πολιτών. Τα διαμερίσματα στις “πολυκατοικίες του Καρέλα” (βλ. Εικόνα 8) παραχωρούνταν στους “αφοσιωμένους εργάτες” του “ΑΙΓΑΙΟ” και στις οικογένειες τους και αποτελούν σήμερα τοπόσημα της εργατικής ιστορίας της πόλης. Οι “πολυκατοικίες του Καρέλα” συνιστούν ένα οικιστικό συγκρότημα που άρχισε να κτίζεται το 1964, μετά από απεργία διαρκείας των εργαζομένων στο “ΑΙΓΑΙΟ” τον Ιούνιο εκείνης της χρονιάς. Το βασικό αίτημα της απεργίας ήταν η επαναπρόσληψη των απολυμένων και η νομιμοποίηση του εργοστασιακού σωματείου και μετέτρεψε σε πεδίο μάχης το εργοστάσιο αλλά και ολόκληρη την πόλη. Τέλος, το 1990 συνιστά μια άλλη ημερομηνία-ορόσημο στη σύγχρονη ιστορία της πόλης: οι εργάτριες και οι εργάτες του “ΑΙΓΑΙΟ” κήρυξαν την πόλη σε απεργία και κατέβηκαν στην Αθήνα με μαύρες σημαίες (βλ. Εικόνα 9). Στην πόλη του Λαυρίου εμφανίστηκαν και πάλι τα κοινοτικά συσσίτια, μια γνωστή εικόνα της τοπικής βιομηχανικής ιστορίας, με την παρουσία αλλοδαπών εργαζομένων (Εικόνα 10).

Σήμερα το Λαύριο καλείται να βρει τη “συνέχεια”, να εξασφαλίσει δηλαδή την επιβίωση του ως πόλη, αναδιαρθρώνοντας την οικονομική του βάση προς τον τουρισμό, την κατανάλωση, το λιμάνι και τη μετατροπή του παλαιού βιομηχανικού τοπίου σε τοπίο υπηρεσιών. Δειλή τάση αύξησης του πληθυσμού καταγράφεται ήδη στην απογραφή του 2001. Ωστόσο τα πολυάριθμα τοπωνύμια και οι λέξεις της παλιάς βιομηχανικής καθημερινότητας, “τα σπανιόλικα”, “τα σαντορινέικα”, “τα κουμιώτικα”, η “σκάλα”, οι “σκουριές” (βλ. Εικόνα 11) αντιστέκονται στη λήθη και διατηρούν (ακόμη) τις αναμνήσεις από τα τοπία μιας άλλης εποχής.

Γ.ΠΕΤ.